Informacje ogólne

W granicach województwa wielkopolskiego, które łącznie obejmuje niemal 30 000 km², dotychczas utworzono 14 parków krajobrazowych. Pierwsze z nich (Pszczewski i Lednicki) powstały w latach 80. XX wieku na mocy uchwał ówczesnych Wojewódzkich Rad Narodowych (odpowiednio) w Gorzowie i Poznaniu. Później kompetencje w zakresie tworzenia parków krajobrazowych przejęli wojewodowie. Lata 1991-1998 to okres szybkiego rozwoju sieci parków krajobrazowych Wielkopolski, których liczba wzrosła do 12. Reforma administracyjna, w ramach której powstało jedno województwo wielkopolskie, przyniosła również w 1999 roku podporządkowanie wszystkich dotychczas istniejących parków pod zarząd nowopowstałego Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego. W kolejnych latach utworzono już tylko jeden park – Nadgoplański Park Tysiąclecia, który powstał w miejsce rezerwatu o tej samej nazwie zajmującego południową część Nadgopla w gminie Skulsk. W listopadzie 2019 roku Pszczewski Park Krajobrazowy na terenie województwa wielkopolskiego został podzielony na dwa parki krajobrazowe: Miedzichowski Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy Dolina Kamionki.

Wśród 14 obecnie istniejących parków krajobrazowych 2 są parkami o charakterze transgranicznym, a więc położone są na terenie dwóch województw. Są to: Przemęcki Park Krajobrazowy (niewielka część w województwie lubuskim) oraz Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” (większa część w województwie dolnośląskim), który jest jednocześnie największym parkiem krajobrazowym w Polsce (powierzchnia 84 040 ha). Do niedawna najmniejszy w regionie był Park Krajobrazowy Promno, obecnie – po jego powiększeniu – najmniejszy jest Miedzichowski Park Krajobrazowy zajmujący 1432,28 ha w gminie Miedzichowo. Rozmieszczenie parków krajobrazowych w obrębie Wielkopolski cechuje się pewną dysproporcją. Większość parków znajduje się w środkowej części regionu, dobrze reprezentowane są również siedliska doliny Warty. Zauważalny jest natomiast brak parków krajobrazowych we wschodniej i północnej części województwa. W pierwszym przypadku jest to związane z występowaniem stosunkowo niewielkiej liczby walorów przyrodniczych. Nieco inna jest sytuacja w obrębie dawnego województwa pilskiego, gdzie wyróżnić można wiele terenów o wysokich walorach przyrodniczych (np. doliny Noteci i Gwdy).

Większość parków krajobrazowych Wielkopolski leży w zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Krajobraz młodoglacjalny, występujący na tym obszarze, cechuje się bogactwem form, urozmaiconą rzeźbą terenu oraz występowaniem licznych jezior i innych naturalnych zbiorników wodnych. Młodoglacjalna rzeźba terenu obejmuje między innymi: wzgórza moren czołowych, płaskie bądź faliste moreny denne, rynny polodowcowe czy równiny sandrowe. Właśnie wartościowy, urozmaicony krajobraz, stanowiący pokłosie działalności lądolodu skandynawskiego, stał się istotnym, niejako pierwszym i podstawowym przedmiotem ochrony parków regionu. W wielu miejscach na terenie parków krajobrazowych występują duże różnice wysokości względnych, z kulminacjami w postaci wzgórz morenowych (Dziewicza Góra, Wał Żerkowski, morena czołowa w rejonie Pobiedzisk), a co za tym idzie – znacznych walorach widokowych. W granicach parków znalazły się także rozległe obszary pojezierne (Pojezierze Międzychodzko-Sierakowskie, Pojezierze Gnieźnieńskie, Pojezierze Sławskie), wraz z najważniejszymi jeziorami regionu (m.in. Jezioro Powidzkie, Gopło, Lednica, Jezioro Chrzypskie, Jezioro Dominickie). Cztery parki chronią fragmenty doliny Warty – zarówno szerokie odcinki pradolin (Dolina Konińska), jak i odcinek przełomowy w rejonie Poznania. W dolinie największej rzeki regionu na obszarach chronionych znajdują się liczne starorzecza (Dolina Konińska, Uroczysko Warta, okolice Śremu i Rogalina) oraz wydmy (na terenie Puszczy Noteckiej). Spośród mniejszych rzek w granicach parków krajobrazowych na uwagę zasługują doliny Baryczy, Kamionki, Lutyni i Obry. Uzupełnieniem sieci hydrograficznej są stawy hodowlane (rozległy kompleks w dolinie Baryczy, stawy w rejonie Miłosławia) oraz zajmujące stosunkowo niewielkie powierzchnie, lecz bardzo cenne przyrodniczo torfowiska. Zbiorowiska łąkowe, związane najczęściej z dolinami rzecznymi największe zwarte powierzchnie zajmują w dolinie środkowej Warty (m.in. Łąki Pyzdrskie) oraz w dolinie Baryczy (Łąki Odolanowskie). Do najważniejszych kompleksów leśnych w parkach krajobrazowych należą Puszcza Notecka, Puszcza Zielonka, Lasy Włoszakowickie, Lasy Czerniejewskie oraz lasy liściaste (łęgi i grądy) w rejonie Czeszewa (Uroczysko Warta). Znaczący udział w ogólnej powierzchni parków ma krajobraz rolniczy, często o charakterze tradycyjnym. Szczególny przykład takiego krajobrazu stanowi sieć zadrzewień śródpolnych wprowadzona przed generała Dezyderego Chłapowskiego w rejonie Turwi. Istotne znaczenie przyrodnicze ma również zachowanie skupisk starych drzew, takich jak Dęby Rogalińskie, Dęby Antonińskie czy liczne aleje przydrożne (w tym również aleje drzew owocowych). Nad jeziorem Lednica (i w mniejszym stopniu nad Gopłem) ochroną objęto krajobraz kulturowy z licznymi pamiątkami z czasów początków państwa polskiego.

Wielkopolska jako region florystyczny i faunistyczny ma charakter przejściowy. W związku z tym w składzie gatunkowym flory i fauny regionu występuje niewiele endemitów i jest on zbliżony do listy gatunków obecnych na całym Niżu Polskim. Nadal jednak na terenie wielkopolskich parków krajobrazowych stwierdza się szereg wartościowych siedlisk przyrodniczych oraz stanowiska roślin, zwierząt i grzybów chronionych, rzadkich w skali regionu i kraju. Z uwagi na znaczące walory przyrodnicze występujące w parkach krajobrazowych regionu ich powierzchnia często pokrywa się z innymi formami ochrony przyrody. W granicach województwa wielkopolskiego są to: 24 rezerwaty, 7 obszarów chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000: 8 obszarów specjalnej ochrony ptaków i 16 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty oraz użytki ekologiczne i pomniki przyrody.

Trzecim elementem, stanowiącym podstawę do tworzenia parków krajobrazowych, są walory historyczne i kulturowe. Parki krajobrazowe Wielkopolski to obszary o bogatym i urozmaiconym dziedzictwie kulturowym, obejmującym obiekty materialne i niematerialne, pochodzące z różnych epok, o różnej wielkości, pochodzeniu i stanie zachowania. Na uwagę zasługują zwłaszcza dwa obiekty, wpisane na prestiżową listę pomników historii: Ostrów Lednicki na jeziorze Lednica oraz pocysterskie opactwo w Lądzie nad Wartą, a także pocysterski zespół klasztorny w Przemęcie i zespół pałacowo-parkowy w Rogalinie.